Het Amsterdamse onderzoeksbureau DSP voerde onlangs, in samenwerking met hoogleraar Henri Beunders tussen eind maart en half juni 2018, een verkenning en analyse uit van de staat van onderzoeksjournalistiek in Nederland.

Waar de regiojournalistiek al onder druk staat, is de regionale onderzoeksjournalistiek nagenoeg afwezig, aldus de onderzoekers. “Er is sprake van een explosieve groei van het aantal journalisten dat zich met onderzoeksjournalistiek bezighoudt in Nederland. Maar er is ook sterke mate van (letterlijke) verarming in de onderzoeksjournalistiek: naast de onderzoeksjournalisten in vaste dienst - met ook een juridische back-up - zijn er steeds meer zzp’ers die ver onder het minimumloon onderzoeksjournalistieke producties vervaardigen.” Maar, “Zzp’ers onder onderzoeksjournalisten blijven vaak achter in beloning en arbeidsvoorwaarden, wat hun positie penibel maakt”, schrijven de onderzoekers. Zzp’ers zijn vaak minder georganiseerd wat hun onderhandelingspositie zwakker maakt.

Bloei
Er is sprake van een bloeiperiode in de onderzoeksjournalistiek, er lopen meer projecten en media kunnen zich met onderzoeksjournalistiek goed profileren. Ook het enorme aanbod van data betekent bovendien nieuwe kansen voor datajournalistiek. Er wordt vaker samengewerkt (incidenteel, structureel, nationaal en internationaal) wat de kracht en impact van onderzoeksjournalistiek vergroot.

Onderzoeksjournalisten het niet makkelijk als het gaat om toegankelijkheid van bronnen en de bescherming van hun veiligheid. Tegenwerking door overheden en bedrijven, ondoordringbare linies aan persvoorlichters en juridische procedures die tegen journalisten worden aangespannen maken het
werk lastig en risicovol.

Aandachtsgebieden
Een top vijf van onderzoeksjournalistieke onderwerpen die meer aandacht verdienen:  aan kop staat het onderzoeken en blootleggen van belangenverstrengeling in bedrijfsleven en overheid, daarna volgt het onderzoeken van regionale/lokale thema’s, onderzoek naar financieel-economische onderwerpen, machtsverhoudingen in de politiek en onderzoek naar de zorg.

Geld
De opkomst van lokale en regionale mediafondsen verbetert de financieringsopties voor projecten. De onderzoekers melden ook de groei van ‘geefgeld’ - incidentele financiering van projecten. Dat is soms afkomstig van gevestigde fondsen zoals Stichting Democratie en Media of het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten, maar komt ook van geldschieters zoals de Postcodeloterij, rijke families of door partijen als Google.

De onderzoekers noemen een aantal zaken die bij experts, media en doelgroep meeste weerklank vinden:

Faciliteren van samenwerking
Een knelpunt bij samenwerking voor een onderzoeksjournalistieke productie is (vaardigheden met betrekking tot) de organisatie, coördinatie en begeleiding; hierdoor sneuvelen samenwerkingsprojecten soms.

Faciliteer onderzoeksjournalistieke samenwerkingen
(platforms) op gebied van organisatie, coördinatie en begeleiding, denk aan een model als het International Consortium of Investigative Journalists.

Talentontwikkeling
Het is lastig om aan onderzoeksjournalistiek talent te komen, bovendien wordt
het beroep van journalist onaantrekkelijker gevonden vanwege slechte inkomensperspectieven.
Creëer daarom gesubsidieerde werkervaringsplekken bij (samenwerkingsverbanden van) onderzoeksjournalistieke media.

Ondersteuning zzp’ers
Om zzp’ers te helpen zou sterker ingezet moeten worden op ondersteuningsstructuren als De Coöperatie of een vorm van agentschappen. Een dergelijk model zou ook op lokale en regionale schaal ontwikkeld kunnen worden. In het bijzonder dient aandacht te zijn voor juridische back-up voor zzp’ers. Ook ondersteuning bij het indienen van Wob-verzoeken is
gewenst (iets dat ook voor niet-zzp’ers geldt).

Ondersteuning en/of vereenvoudiging subsidie- en fondsaanvragen
Voor onderzoeksjournalisten die afhankelijk zijn van subsidies, fondsen, crowdfunding of andere financiering van derden, is het aanvragen vaak een tijdrovende en complexe zaak. Kunnen onderzoeksjournalisten hierin ondersteund worden of kunnen de voorwaarden vereenvoudigd worden zodat de journalist voor een onderzoek maar één keer een aanvraag hoeft te doen?

Opleidingsmogelijkheden
Er is al een aanbod bij- en nascholingsmogelijkheden voor onderzoeksjournalisten. Een deel van de hierboven genoemde knelpunten kan ook via de opleidingen worden geadresseerd: Wob-verzoeken, organisatievaardigheden en aanvragen financiering. Dergelijke opleidingen zouden gesubsidieerd kunnen worden.